Procedury bezpieczeństwa wobec współczesnych zagrożeń

Procedury bezpieczeństwa wobec współczesnych zagrożeń – analiza i rekomendacje

Współczesne społeczeństwa muszą być przygotowane na zróżnicowane zagrożenia – od konfliktów zbrojnych, poprzez ataki chemiczne i biologiczne, aż po długotrwałe przerwy w dostawie prądu, cyberataki i klęski żywiołowe. Każdy z tych scenariuszy wymaga nieco innych procedur bezpieczeństwa, ale wszystkie opierają się na wspólnych podstawach: wczesnym ostrzeganiu, sprawnym reagowaniu służb i świadomym działaniu obywateli. Poniżej przedstawiono szczegółową analizę działań zalecanych w poszczególnych sytuacjach kryzysowych, porównanie standardów międzynarodowych (m.in. FEMA, NATO, ONZ) z polskimi procedurami, omówienie roli instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo w Polsce oraz znaczenie samoobrony i przygotowania psychicznego. Całość uzupełnia analiza globalnych trendów zagrożeń (konflikty międzynarodowe, zmiany klimatu, cyberzagrożenia) i ich wpływu na bezpieczeństwo Polski, a także praktyczne rekomendacje dla obywateli, instytucji i władz.

Procedury bezpieczeństwa w różnych typach zagrożeń

Sytuacja wojny lub konfliktu zbrojnego

W razie bezpośredniego zagrożenia wojennego kluczowe jest szybkie rozpoznanie sygnałów alarmowych i postępowanie zgodnie z instrukcjami obrony cywilnej. W Polsce ogłoszenie alarmu (np. o nalocie lub skażeniu) sygnalizowane jest przerywanym, modulowanym dźwiękiem syreny, zaś odwołanie alarmu – dźwiękiem ciągłym trwającym 3 minuty.

Po usłyszeniu syren należy niezwłocznie szukać schronienia: udać się do najbliższego schronu, piwnicy lub wewnętrznego pomieszczenia budynku, z dala od okien. Jeśli to możliwe, wyłączamy gaz i prąd (aby zminimalizować ryzyko pożaru czy porażenia) oraz włączamy radio na baterie, aby czekać na komunikaty władz.

Rządowe Centrum Bezpieczeństwa (RCB) może także wysłać komunikat ALERT RCB na telefony komórkowe z informacją o zagrożeniu i zalecanych działaniach. Przykładowy Alert RCB o treści „Zostań w domu. Zamknij okna. Nie otwieraj drzwi. Czekaj na dalsze instrukcje.” może zostać rozesłany, aby zapobiec panice i ułatwić służbom działanie.

Podczas zagrożenia wojennego obowiązują zalecenia podobne do tych z sytuacji ataku terrorystycznego lub masowego skażenia: pozostań w domu lub innym bezpiecznym miejscu, jeśli nie zarządzono ewakuacji, przygotuj się do możliwej ewakuacji (mieć spakowany plecak ewakuacyjny) i słuchaj komunikatów władz

RCB podkreśla, że umiejętność radzenia sobie w sytuacjach zagrożenia to ważny element odporności społeczeństwa i państwa.

Dlatego w oficjalnym poradniku zalecono m.in.:

Ustalenie z rodziną planu działania na wypadek wojny lub kryzysu – gdzie się schronić, jak się ze sobą skontaktować, gdzie się spotkać w razie rozdzielenia. Dzięki temu w chwili zagrożenia każdy wie, co robić, co zmniejsza chaos i stres.
Przygotowanie plecaka ewakuacyjnego dla każdego domownika – spakować najpotrzebniejsze rzeczy na 2-3 dni przetrwania poza domem. RCB zaleca, by w takim plecaku znalazły się m.in. latarka i radio na baterie, zapas baterii, podstawowe leki i apteczka, najważniejsze dokumenty, maseczki ochronne, płyn do dezynfekcji, mapa okolicy, zapas jedzenia i wody na min. 48 godzin, nóż, ubrania na zmianę, śpiwór oraz gotówka w drobnych nominałach. Gotówka może być niezbędna, gdy bankomaty i systemy elektroniczne nie działają. Każdy domownik powinien mieć własny plecak gotowy do zabrania w każdej chwili.
Zlokalizowanie najbezpieczniejszych miejsc w domu, pracy czy szkole – idealnie wewnątrz budynku, otoczonych solidnymi ścianami, bez okien
To mogą być piwnice, klatki schodowe w budynkach z żelbetu itp. W takich miejscach należy przeczekać nalot czy ostrzał. Jeśli zagrożenie zastało nas na zewnątrz, trzeba jak najszybciej znaleźć osłonę (np. wejść do najbliższego budynku, schować się w zagłębieniu terenu) i paść na ziemię w osłoniętej pozycji.
Ochrona przed dezinformacją – w dobie kryzysu wojennego krążą fałszywe informacje mogące wywołać panikę. Należy czerpać informacje ze sprawdzonych źródeł (oficjalne komunikaty rządowe, lokalne radio) i nie ulegać plotkom
Zachowanie spokoju i myślenie krytyczne są równie ważne jak przygotowanie fizyczne.

W sytuacji wojny mogą wystąpić także specyficzne zagrożenia, jak użycie broni masowego rażenia (chemicznej, biologicznej czy jądrowej) – procedury w takich przypadkach omówiono poniżej. Jeśli w wyniku działań wojennych budynek ulegnie zawaleniu, służby radzą ocalałym sygnalizować swoją obecność dźwiękowo (np. uderzając w metalowe elementy) zamiast wołać głosem, by oszczędzać siły

Po ustaniu bezpośredniego zagrożenia należy czekać na odwołanie alarmu i podporządkować się poleceniom służb (wojska, obrony cywilnej, policji). W okresie około wojennym warto też zawczasu zorientować się, gdzie znajduje się najbliższy schron lub miejsce ukrycia – polskie władze inwentaryzują istniejące schrony i planują rozbudowę ich sieci

Atak chemiczny lub skażenie chemiczne

Skażenie chemiczne może wystąpić na skutek celowego ataku (użycia broni chemicznej) lub w wyniku awarii przemysłowej (np. wyciek toksycznych substancji w zakładzie chemicznym). W obu przypadkach priorytetem jest uniknięcie kontaktu z toksyczną substancją i zabezpieczenie dróg oddechowych. Rządowe wytyczne wskazują, że zapach wielu środków chemicznych jest wyczuwalny wcześniej, nim osiągną one stężenie groźne dla życia, jednak uwaga – istnieją też gazy trujące bezwonne, jak tlenek węgla (czad)

Dlatego po usłyszeniu sygnału ostrzegawczego lub komunikatu o zagrożeniu chemicznym należy natychmiast reagować
:

Jeśli jesteś na zewnątrz – jak najszybciej udaj się do najbliższego budynku, by schronić się przed chmurą toksyczną
Przemieszczaj się prostopadle do kierunku wiatru, aby wydostać się ze strefy skażenia. Dla ochrony dróg oddechowych przyłóż do nosa i ust mokrą tkaninę (chustę, część ubrania) – wilgotny materiał częściowo zatrzymuje chemiczne pyły i pary
W miarę możliwości zdejmij wierzchnie okrycie i obuwie przed wejściem do budynku, aby nie wnosić skażenia do środka
Jeśli jesteś w pojeździe – zatrzymaj się, zamknij okna, wyłącz nawiew i klimatyzację. Następnie opuść pojazd i udaj się szybko poza skażony obszar (chyba że schronienie w samochodzie jest jedyną opcją)
Radio samochodowe lub przenośne ustaw na lokalną stację – władze będą podawać komunikaty o zagrożeniu.
Jeśli przebywasz w budynku – pozostań wewnątrz (tam toksyczne opary mają mniejsze stężenie)
Natychmiast zamknij okna i drzwi oraz wyłącz systemy wentylacyjne i klimatyzację
Uszczelnij otwory – oklej szczeliny w oknach i drzwiach taśmą, zatkaj kratki wentylacyjne mokrymi tkaninami. Zamknij nawiewy do kominka czy pieca
Włącz radio/telewizor i oczekuj na instrukcje. Jeśli poczujesz, że mimo to gaz przedostaje się do środka (drażniący zapach, szczypanie w gardle, oczach), oddychaj płytko przez mokry materiał i staraj się przemieścić w głąb budynku, z dala od drzwi i okien

W każdej sytuacji kontaktu z niebezpieczną substancją chemiczną nie dotykaj oczu ani ust, by nie przenieść toksyn. Jeśli doszło do skażenia skóry lub odzieży – po zabezpieczeniu dróg oddechowych – jak najszybciej zmyj chemikalia z ciała. Najlepiej wziąć prysznic, a jeśli to niemożliwe, przynajmniej obficie spłukać ręce i twarz bieżącą wodą

Skażoną odzież należy zdjąć i odizolować.

Po przybyciu służb ratowniczych (straż pożarna posiada specjalne grupy ratownictwa chemicznego) bezwzględnie podporządkuj się ich poleceniom

Mogą one zarządzić ewakuację zagrożonego terenu lub przeciwnie – zalecić pozostanie w szczelnym pomieszczeniu, w zależności od rodzaju substancji i skali wycieku. Warto znać ogólne oznaczenia alarmowe dotyczące skażeń chemicznych – w Polsce wizualnym sygnałem alarmu chemicznego jest czarny trójkąt

Po ustaniu zagrożenia władze ogłoszą odwołanie alarmu (ciągły sygnał syreny) i poinformują o ewentualnych skażeniach terenu. W żadnym razie nie wracaj na obszar skażony ani nie dotykaj porzuconych pojemników czy chmur dziwnych gazów – takie zdarzenia zgłoś straży pożarnej. Podsumowując, przy ataku lub awarii chemicznej kluczowe jest szybkie ukrycie się, odcięcie od źródła skażenia, ochrona oddechu i skóry oraz czekanie na instrukcje służb. Te proste działania mogą uratować życie, minimalizując narażenie na toksyny.

Skażenie biologiczne i epidemie

Zagrożenia biologiczne mogą przybrać formę ataków bioterrorystycznych (np. rozpylenie niebezpiecznych bakterii, przesyłki z wąglikiem) albo naturalnych epidemii/pandemii groźnych chorób zakaźnych. Procedury bezpieczeństwa koncentrują się na szybkiej identyfikacji źródła zakażenia, izolacji zagrożenia oraz ochronie zdrowia poprzez środki sanitarne.

W przypadku podejrzenia celowego rozprzestrzenienia czynnika biologicznego – np. otrzymania podejrzanej przesyłki pocztowej z nieznaną substancją – należy zachować najwyższą ostrożność. Nie otwierać ani nie wąchać podejrzanej przesyłki, oddalić ją od siebie (nie przenosząc daleko, by nie rozsiewać ewentualnej substancji) i bezzwłocznie powiadomić policję oraz stację sanitarno-epidemiologiczną

Rządowe poradniki przypominają, że w przesyłkach mogą zostać użyte groźne czynniki biologiczne (bakterie, wirusy, toksyny) – znane są przypadki takich ataków z użyciem wąglika czy rycyny

Służby biologiczne (sanepid, specjalistyczne grupy straży pożarnej) zabezpieczą przesyłkę i przekażą do analizy. Osoby, które miały kontakt z podejrzanym pakunkiem, mogą zostać objęte profilaktyką (np. podanie antybiotyków w przypadku podejrzenia wąglika) oraz kwarantanną, dopóki nie będzie pewności co do braku zakażenia.

W szerszej skali – epidemii choroby zakaźnej – procedury koncentrują się na działaniach sanitarnych i organizacyjnych. Główne zalecenia to:

Śledzenie komunikatów Głównego Inspektora Sanitarnego (GIS) i Ministerstwa Zdrowia dotyczących sytuacji epidemiologicznej i stosowanie się do ich zaleceń. W razie wybuchu epidemii władze mogą wprowadzić specjalne środki (np. ograniczenie zgromadzeń, zamknięcie szkół, obowiązek noszenia masek). Świadome społeczeństwo, które stosuje się do tych nakazów, pomaga zahamować rozprzestrzenianie choroby.
Higiena i środki ochrony osobistej – częste i dokładne mycie rąk wodą z mydłem lub dezynfekcja środkiem na bazie alkoholu to podstawa przy zagrożeniu biologicznym. Unikanie dotykania twarzy, noszenie maseczek ochronnych (przy zagrożeniu drogą kropelkową), zasłanianie ust przy kaszlu/smarkaniu – te proste nawyki zmniejszają ryzyko zakażenia. Np. w czasie pandemii COVID-19 polskie MSZ i GIS wydały szereg zaleceń sanitarnych właśnie w tym duchu.
Dystans społeczny i izolacja – w razie łatwo rozprzestrzeniającej się choroby konieczne może być ograniczenie kontaktów. Rząd RP może wprowadzić czasowe obostrzenia (kwarantanna dla osób narażonych, izolacja chorych, praca zdalna). Zaleca się przygotować na możliwość kilkunastu dni spędzonych w domu – mieć zapas żywności, leków i innych potrzebnych rzeczy na czas ewentualnej izolacji. Podczas pandemii COVID-19 w 2020 r. rekomendowano posiadanie zapasu na 14 dni, podobnie jak czynią to np. władze Niemiec w swoich poradnikach dla ludności.
Szybkie zgłaszanie objawów – jeśli wystąpią objawy choroby infekcyjnej po kontakcie z potencjalnym źródłem (np. wysypka, gorączka, trudności oddechowe), należy bezzwłocznie skontaktować się z lekarzem lub powiadomić służby epidemiologiczne, a nie udawać się osobiście do przychodni (aby nie zarazić innych). W razie podejrzenia ataku biologicznego (nietypowe objawy u wielu osób jednocześnie) służby mogą zarządzić badania masowe i leczenie profilaktyczne.

Ważnym elementem jest komunikacja – w dobie zagrożenia biologicznego równie groźna jak sam patogen bywa dezinformacja i panika. Należy zaufać oficjalnym źródłom (komunikaty Ministerstwa Zdrowia, WHO) i unikać niesprawdzonych porad rozpowszechnianych w mediach społecznościowych. Na przykład podczas pandemii pojawiały się fałszywe „leczenia”, które były nieskuteczne lub wręcz szkodliwe.

Szczególnym środkiem zaradczym przy niektórych zagrożeniach biologicznych są szczepienia ochronne. Rząd i służby zdrowia będą informować o dostępnych szczepionkach lub antytoksynach (np. podawanie szczepionki przeciw ospie prawdziwej w przypadku zagrożenia atakiem wirusem ospy, podawanie immunoglobulin). Ważne jest, by realizować zalecane szczepienia – to buduje odporność populacyjną i zmniejsza skutki ewentualnej epidemii.

Podsumowując, przy zagrożeniach biologicznych obowiązuje zasada: wcześnie wykryć, odizolować, powiadomić profesjonalistów i przestrzegać reżimu sanitarnego. Dzięki temu nawet groźne wirusy czy bakterie można powstrzymać zanim spowodują masowe straty.

Blackout – długotrwały brak dostaw prądu

Blackout, czyli rozległa awaria zasilania, to zagrożenie o charakterze infrastrukturalnym, ale o poważnych skutkach społecznych i ekonomicznych. Długotrwały brak prądu unieruchamia wiele aspektów codziennego życia – oświetlenie, ogrzewanie, komunikację, bankomaty, a nawet dostawy wody (w miastach, gdzie pompy wodociągowe potrzebują zasilania). Dlatego ważne jest przygotowanie się na taki scenariusz, zwłaszcza że zdaniem ekspertów ryzyko blackoutów istnieje (np. w okresach szczytowego zużycia energii czy przy zakłóceniach dostaw surowców)

Rządowe Centrum Bezpieczeństwa prowadzi kampanie informacyjne, jak przygotować się na przerwę w dostawie prądu

Najważniejsze zalecenia to:

Zgromadzenie awaryjnych źródeł światła – latarki (najlepiej kilka) z zapasem baterii oraz klasyczne świeczki i zapałki/ zapalniczka
Trzymajmy je w łatwo dostępnym miejscu, by w ciemności od razu móc po nie sięgnąć. Pamiętajmy o środkach ostrożności przy korzystaniu ze świec (ustawienie ich na niepalnej podstawie, gaszenie przy wyjściu z pomieszczenia).
Naładowane urządzenia i alternatywne źródła zasilania – w miarę możliwości zawsze utrzymuj telefon komórkowy naładowany (np. do min. 50% na koniec dnia)
Zaopatrz się w przenośną ładowarkę (powerbank) o dużej pojemności i również miej ją naładowaną
Jeśli ktoś ma ważny sprzęt medyczny wymagający prądu (np. koncentrator tlenu), warto rozważyć zasilacz awaryjny UPS lub agregat prądotwórczy.
Zapasy jedzenia i wody – przygotuj zapas żywności, która nie psuje się szybko i nie wymaga gotowania lub chłodzenia. Mogą to być konserwy, suche produkty, żywność puszkowana, orzechy, suszone owoce, batony energetyczne. RCB zaleca posiadanie zapasu minimum na 2-3 dni. Miej też zapas wody pitnej – co najmniej 2 litry na osobę dziennie na kilka dni, bo przy braku prądu mogą stanąć stacje uzdatniania i pompy. Przechowuj pełne kanistry/butelki wody w chłodnym miejscu na taką ewentualność.
Dokumenty i apteczka pod ręką – trzymaj ważne dokumenty (dowód, paszport, polisy ubezpieczeniowe, dokumentację medyczną) w jednym, łatwo dostępnym miejscu
Przygotuj też apteczkę pierwszej pomocy oraz zapas niezbędnych leków, szczególnie jeśli ktoś w rodzinie stale przyjmuje leki (mieć kilka dni dawki w zanadrzu).
Gotówka w domu – w razie braku prądu nie będą działały terminale płatnicze ani bankomaty. Warto mieć pewną sumę gotówki (w drobnych banknotach) na niezbędne zakupy. Podczas dużego blackoutu w Kanadzie i USA (2003) wiele osób miało problem z zakupem podstawowych rzeczy właśnie z powodu braku gotówki.
Bezpieczeństwo i ogrzewanie – jeśli blackout zdarza się zimą, kluczowe jest ciepło. Miej w domu koce termiczne, ciepłe śpiwory, odzież zimową na wypadek braku ogrzewania. Przygotuj bezpieczne źródło ciepła – np. kominek (i opał) lub butlę gazową z palnikiem turystycznym, ale używaj ich ostrożnie i zapewnij wentylację (ryzyko czadu!). Niektóre nowoczesne piece gazowe przestają działać bez prądu – warto wiedzieć, czy tak jest w naszym przypadku, i mieć plan alternatywnego dogrzania pomieszczeń.
Elektronika i dane – przed spodziewanym blackoutem (o ile mamy ostrzeżenie) warto odłączyć od sieci cenne urządzenia elektryczne, by uchronić je przed skokami napięcia gdy zasilanie wróci. Zapisz ważne numery telefonów na kartce (policja, pogotowie, rodzina) – telefony mogą paść, a książka kontaktów będzie niedostępna. Jeśli internet nie działa, radio bateryjne posłuży za źródło informacji.

Podczas trwania przerwy w dostawie prądu zachowaj spokój i rozsądnie gospodaruj zasobami. Korzystaj oszczędnie z baterii – np. ustaw telefon w tryb oszczędzania energii, unikaj zbędnych połączeń. Unikaj otwierania lodówki/zamrażarki – żywność tam zgromadzona dłużej się utrzyma (zamrażarka pełna jedzenia potrafi utrzymać niską temperaturę kilkanaście godzin, jeśli jest nieotwierana). Słuchaj lokalnego radia na falach FM – stacje mogą nadawać komunikaty kryzysowe (np. gdzie są punkty wydawania wody, jak długo potrwa awaria). RCB i władze lokalne często informują, że ich ostrzeżenia mają charakter prewencyjny i zapewniają, że w danej chwili blackout nam nie grozi – celem jest edukacja, by w razie czego obyło się bez paniki

Tak było m.in. we wrześniu 2022, gdy RCB opublikowało poradnik dot. blackoutów, uspokajając jednocześnie, że to działanie prewencyjne

Gdy zasilanie powróci, zachowaj ostrożność: sprawdź, czy nie doszło do zwarć (np. wskutek zalania jakiegoś urządzenia w czasie awarii), stopniowo włączaj urządzenia do prądu. Uzupełnij zużyte zapasy na przyszłość. Awaria prądu uwidacznia też często inne problemy – np. brak łączności telefonicznej (gdy wyczerpią się telefony) czy trudności z dotarciem do informacji. Warto po takim zdarzeniu wyciągnąć wnioski i lepiej się przygotować na ewentualność kolejnego.

Zagrożenia cybernetyczne

Zagrożenia w cyberprzestrzeni stały się integralną częścią współczesnego świata – ataki hakerskie mogą sparaliżować infrastrukturę krytyczną, wykradać wrażliwe dane czy dezinformować społeczeństwo. Polska, podobnie jak inne kraje NATO, doświadcza rosnącej liczby cyberataków, zwłaszcza ze strony grup powiązanych z obcymi państwami. Od początku inwazji Rosji na Ukrainę odnotowano wielokrotny wzrost prób ataków na polskie zasoby cyfrowe – według danych polskich Wojsk Obrony Cyberprzestrzeni liczba ataków prorosyjskich grup hakerskich na infrastrukturę RP wzrosła pięciokrotnie od lutego 2022 do października 2023

Celem bywają systemy rządowe, wojskowe, ale także sektory strategiczne (energetyka, finanse)

Wiele z tych ataków polega na kradzieży danych, paraliżowaniu systemów kluczowych dla funkcjonowania państwa lub podszywaniu się pod instytucje państwowe w celu siania dezinformacji

Procedury bezpieczeństwa wobec cyberzagrożeń można podzielić na dwie perspektywy: indywidualną (obywateli i firm) oraz systemową (instytucji państwa).

Każdy użytkownik internetu powinien stosować podstawowe zasady cyberhigieny: używać silnych, unikatowych haseł i chronić je; aktualizować na bieżąco oprogramowanie (łatając luki bezpieczeństwa); korzystać z programów antywirusowych i zapór sieciowych; unikać klikania w podejrzane linki i załączniki (phishing jest wciąż najczęstszą metodą ataku). Regularne tworzenie kopii zapasowych ważnych danych (na dysku zewnętrznym lub w bezpiecznej chmurze) zabezpieczy nas przed skutkami ataku ransomware szyfrującego pliki. Ważne jest też ograniczenie udostępniania zbyt wielu informacji o sobie w sieci (prywatność), co utrudnia przestępcom socjotechniczne ataki ukierunkowane.

Instytucje i przedsiębiorstwa muszą mieć wdrożone bardziej zaawansowane procedury cyberbezpieczeństwa. W Polsce obowiązuje Ustawa o krajowym systemie cyberbezpieczeństwa, która zobowiązuje kluczowe podmioty (operatorów usług kluczowych, administrację) do wdrażania środków ochrony i zgłaszania poważnych incydentów. Każda organizacja powinna posiadać plan reagowania na incydent komputerowy (tzw. incident response plan) – określający, co robić w razie wykrycia ataku: odcięcie zaatakowanych systemów od sieci, powiadomienie CSIRT (Computer Security Incident Response Team), zabezpieczenie logów do analizy itp. Ważne jest regularne szkolenie pracowników z zakresu bezpieczeństwa (np. rozpoznawania prób phishingu) oraz przeprowadzanie testów penetracyjnych systemów. Na poziomie państwowym działają zespoły CSIRT GOV (w ABW), CSIRT MON (w MON) i CSIRT NASK, które monitorują zagrożenia i reagują na ataki. Wicepremier ds. cyfryzacji podkreśla, że ataki rosyjskie są dziś tak częste i złożone, iż można je porównać do działań wojennych – stąd plan budowy „cybertarczy” za 3 mld zł w celu wzmocnienia odporności infrastruktury krytycznej na cyberataki.

Jednym z założeń jest wsparcie najsłabszych ogniw (np. samorządów, które dysponują skromniejszymi zasobami) poprzez szkolenia, audyty bezpieczeństwa, wdrożenia lepszego sprzętu

Jeśli dojdzie do dużego incydentu cybernetycznego (np. awarii sieci energetycznej wskutek ataku lub masowego wycieku danych obywateli), procedury kryzysowe są zbliżone do innych sytuacji nadzwyczajnych. Rząd może wprowadzić stopnie alarmowe CRP (dot. cyberprzestrzeni) – w Polsce obowiązują cztery stopnie alarmowe CRP, od ALFA-CRP do CHARLIE-CRP i DELTA-CRP, które obligują urzędy do wzmożonych działań (np. kopie zapasowe co 12h, dodatkowe monitorowanie systemów, gotowość administratorów). Społeczeństwo powinno wówczas śledzić komunikaty – np. po dużym wycieku danych rządowych obywatele byliby poinstruowani, by zachować ostrożność przed oszustwami podszywającymi się pod urzędy.

Na poziomie międzynarodowym współpraca jest kluczowa, bo cyberzagrożenia nie znają granic. Polska uczestniczy w mechanizmach NATO-wskich i unijnych wymiany informacji o zagrożeniach (np. poprzez NATO Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence czy unijny CSIRT Network). Według raportu Microsoft, poza Ukrainą to właśnie członkowie NATO – w tym Polska (10% wykrytych rosyjskich operacji) – są głównym celem wrogich działań w sieci

Oznacza to, że wysoki poziom świadomości cyfrowej obywateli jest elementem odporności państwa. Proste działania, jak zgłaszanie podejrzanych e-maili do CERT Polska czy korzystanie z dwuskładnikowego uwierzytelnienia, składają się na szerszą strategię ochrony.

Podsumowując, w obliczu cyberzagrożeń „najsilniejszym firewallem” jest człowiek – jego wiedza, czujność i szybkie reagowanie. Państwo zaś powinno zapewnić spójny system prawny i techniczny ochrony cyberprzestrzeni, co Polska czyni poprzez strategię cyberbezpieczeństwa i inwestycje w rozwój Wojsk Obrony Cyberprzestrzeni.

Katastrofy naturalne i zmiany klimatyczne

Klęski żywiołowe, takie jak powodzie, wichury, susze czy ekstremalne zjawiska pogodowe, stanowią stały element krajobrazu zagrożeń. Na dodatek zmiany klimatyczne powodują, że ekstremalne zjawiska pogodowe nasilają się – w Europie obserwujemy coraz częstsze fale upałów, okresy posuchy, gwałtowne nawałnice, a prognozy wskazują na dalszą intensyfikację tych trendów

Polska doświadczała w minionych dekadach katastrofalnych powodzi (np. 1997, 2010), śmiertelnych w skutkach wichur (np. orkan Ksawery 2017) czy fal upałów. Przygotowanie na takie zdarzenia opiera się na planowaniu przestrzennym, systemie wczesnego ostrzegania oraz działaniach doraźnych.

Powódź: Jeśli mieszkamy na terenie zalewowym lub w pobliżu rzek, powinniśmy zawczasu przygotować się na ewentualną ewakuację lub zabezpieczenie domu. Rząd i RCB radzą: zawczasu przenieś cenne rzeczy i sprzęt na wyższe kondygnacje, zabezpiecz ważne dokumenty i kosztowności w wodoodporne opakowania i trzymaj je wysoko

Ustal z rodziną, jak się komunikować i gdzie spotkać, gdyby nagle woda odcięła drogi – określcie drogi ewakuacji na wypadek powodzi i upewnij się, że wszyscy (także dzieci) wiedzą, jak odłączyć domowe media (prąd, gaz, wodę)

Gdy nadchodzi fala powodziowa, słuchaj alertów pogodowych IMGW i komunikatów samorządu. Jeśli jest czas, odeślij dzieci i seniorów w bezpieczne miejsce (do rodziny w wyżej położonych rejonach)

Przygotuj samochód do ewentualnej ewakuacji i przeparkuj go w miejsce nienarażone na zalanie

Zaopatrz się w worki z piaskiem do umocnienia drzwi i okien piwnic, jeśli władze rozdają worki – skorzystaj. W momencie zagrożenia wyłącz prąd i gaz w domu. Podczas powodzi nie ignoruj poleceń do ewakuacji – straż pożarna i władze mogą zarządzić opuszczenie obszaru, gdy sytuacja staje się krytyczna. Uchodząc, zabierz przygotowany zestaw (dokumenty, leki, ubrania, żywność, latarkę). Nie próbuj przejeżdżać samochodem przez zalane drogi – już 30 cm wody może unieść samochód. Lepiej szukać schronienia na wyżej położonym terenie lub najwyższym piętrze budynku i sygnalizować swoją obecność (np. przez wywieszenie jasnego prześcieradła na dachu) ekipom ratunkowym. Po powodzi nie wracaj do domu bez zgody służb – budynek może być podmyty i grozić zawaleniem, a woda może być skażona.

Wichury i huragany: Coraz silniejsze wiatry nawiedzają także Polskę. Instytucje wydają alerty RCB przed orkanami – w takim przypadku: pozostań w domu, jeśli to możliwe. Jeszcze przed nadejściem wichury zabezpiecz otoczenie domu: usuń z balkonów i podwórza wszystkie przedmioty, które mógłby porwać wiatr (donice, meble ogrodowe, narzędzia)

Zamknij solidnie okna i drzwi, można je dodatkowo zabezpieczyć okiennicami lub deskami (zwłaszcza w domach jednorodzinnych)
Znajdź bezpieczne miejsce dla samochodu – nie parkuj pod drzewami, banerami, lekkimi konstrukcjami
Podczas wichury nie wychodź na zewnątrz, chyba że to absolutnie konieczne
Gdy musisz się schronić w terenie, unikaj miejsc pod drzewami, słupami elektrycznymi – tam najłatwiej o przygniecenie gałęzią lub słupem
W domu wyłącz gaz i prąd – zredukujesz ryzyko pożaru w razie uszkodzenia instalacji
Nie korzystaj z windy, bo awaria zasilania może uwięzić Cię pomiędzy piętrami
Jeśli jedziesz autem, zjedź na parking (nie pod drzewo) i przeczekaj; prowadząc, trzymaj mocno kierownicę – nagłe podmuchy potrafią zepchnąć auto z toru
Po wichurze bądź ostrożny: zgłaszaj zerwane linie energetyczne (nigdy ich nie dotykaj!)
Udziel pierwszej pomocy poszkodowanym, jeśli są w pobliżu
Udokumentuj szkody (zdjęcia) do celów odszkodowania

Burze z wyładowaniami: Unikaj otwartych przestrzeni, nie stój pod pojedynczym drzewem, wyłącz i odłącz od sieci urządzenia elektryczne (skok napięcia od pioruna może je spalić). Jeśli jesteś w górach – jak najszybciej zejdź niżej, unikaj grani i metalowych przedmiotów. W domu można przeczekać burzę z dala od okien.

Ekstremalne upały: Pij dużo wody, ograniczaj przebywanie w pełnym słońcu w godz. południowych, szukaj klimatyzowanych miejsc, opiekuj się seniorami – upał zaburza termoregulację. Gminy czasem organizują kurtyny wodne, punkty z wodą – korzystaj. W czasie skrajnego mrozu odwrotnie – zadbaj o ogrzanie mieszkań (ale przewietrzaj, by nie było czadu), noś warstwowe ubrania, nie wychodź bez potrzeby. Sprawdzaj prognozy i alarmy – system RSO (Regionalny System Ostrzegania) i Alert RCB też rozsyłają ostrzeżenia meteorologiczne.

Podsumowując, przy klęskach żywiołowych obowiązuje złota zasada „lepiej zapobiegać niż leczyć”. Dlatego istotne jest śledzenie ostrzeżeń (IMGW wydaje alerty meteo, RCB może wysłać SMS), odpowiednie przygotowanie domu i rodziny na nadchodzący żywioł oraz stosowanie prostych, lecz skutecznych środków ochrony (jak te wymienione wyżej). Wiele polskich rodzin ma już wypracowane schematy postępowania – np. na Podkarpaciu przy zagrożeniu powodziowym od lat stosuje się sprawdzone plany ewakuacji do rodzin w wyżej położonych wioskach. Ważne jest też posiadanie ubezpieczenia domu/mienia od zdarzeń losowych – to element bezpieczeństwa ekonomicznego na wypadek klęski.

Porównanie międzynarodowych standardów bezpieczeństwa z polskimi procedurami

Polskie procedury bezpieczeństwa i zarządzania kryzysowego w dużej mierze wzorują się na standardach międzynarodowych, jednocześnie uwzględniając krajową specyfikę. Warto porównać trzy odniesienia: amerykański system FEMA, protokoły NATO oraz wytyczne ONZ (np. dotyczące redukcji ryzyka klęsk żywiołowych), a następnie zestawić je z polskim podejściem.

Stany Zjednoczone (FEMA) – USA dysponują jedną z najbardziej rozbudowanych struktur reagowania kryzysowego. Federalna Agencja Zarządzania Kryzysowego (FEMA) koordynuje pomoc w razie klęsk, ale odpowiedzialność rozkłada się na kilka poziomów: lokalny (gminy, hrabstwa), stanowy i federalny. Zasadą jest, że to władze lokalne reagują jako pierwsze na katastrofę, w razie potrzeby wsparte przez zasoby stanowe, a dopiero gdy te są niewystarczające – gubernator stanu zwraca się o pomoc federalną

FEMA działa głównie jako koordynator i dostarczyciel środków (finansowych, logistycznych) przy deklaracji stanu klęski przez prezydenta

Amerykański system opiera się na Narodowym Systemie Zarządzania Kryzysowego (NIMS) i Systemie Dowodzenia Incydentem (ICS) – ujednoliconym schemacie, który pozwala wszystkim służbom mówić „jednym językiem” w sytuacji kryzysowej. W praktyce oznacza to powołanie sztabu kryzysowego z Incident Commanderem na czele, uporządkowanie funkcji (operacje, logistyka, łączność, administracja) i współpracę różnych agencji według ustalonego planu. Polska również ma swoje sztaby kryzysowe na poziomie gmin, powiatów, województw i centrum (RCB) – jest to podobne założenie, choć bez identycznej struktury ICS.

FEMA i amerykańskie władze duży nacisk kładą na świadomość obywateli. Kampania „Ready.gov” promuje cztery filary: bądź poinformowany, przygotuj plan, zbuduj zestaw awaryjny, zaangażuj się (ang. Be Informed, Make a Plan, Build a Kit, Get Involved). Od lat mieszkańcy USA zachęcani są do posiadania zestawu na 72 godziny przetrwania i planu rodzinnego na wypadek katastrofy. Również polski rząd (RCB) ostatnio intensywnie promuje podobne przygotowania – widać tu zbieżność. W obu krajach podkreśla się, że państwo nie jest w stanie pomóc każdemu natychmiast, dlatego samodzielna gotowość obywateli jest pierwszą i najskuteczniejszą linią obrony

Różnice: FEMA dysponuje własnymi zasobami (magazyny FEMA, zespoły USAR do poszukiwań i ratownictwa itp.), natomiast w Polsce rolę wykonawczą odgrywają głównie służby państwowe (PSP, policja, wojsko) i ochotnicze (OSP, GOPR itp.), koordynowane przez Rządowe Centrum Bezpieczeństwa i organy administracji. Polska nie ma odpowiednika FEMA jako osobnej służby ratunkowej – RCB pełni funkcję planistyczno-koordynacyjną, ale nie wysyła „oddziałów RCB” w teren (od tego jest np. Państwowa Straż Pożarna). Ponadto, w USA duży udział ma sektor prywatny i organizacje pozarządowe (Czerwony Krzyż, Salvation Army) w zarządzaniu kryzysowym, a także Gwardia Narodowa podległa gubernatorom. W Polsce organizacje pozarządowe również uczestniczą (np. PCK, grupy ratownicze), ale system jest bardziej scentralizowany.

NATO – Sojusz Północnoatlantycki zapewnia Polsce parasol bezpieczeństwa militarnego, ale ma również wytyczne dotyczące przygotowania cywilnego na wypadek wojny i sytuacji nadzwyczajnych. Już Art. 3 Traktatu Waszyngtońskiego zobowiązuje każde państwo członkowskie do utrzymywania i rozwijania zdolności indywidualnej i zbiorowej do odparcia ataku zbrojnego

To oznacza nie tylko siły zbrojne, ale także odporne społeczeństwo i infrastrukturę (tzw. resilience). W 2016 r. NATO określiło 7 podstawowych wymagań dotyczących odporności cywilnej – obejmują one m.in. ciągłość działania rządu i służb państwowych, odporność sieci energetycznych i transportowych, zdolność do kontroli granic i przemieszczania ludności, bezpieczeństwo dostaw żywności i wody, zdolność do reagowania medycznego na masowe straty, odporność łączności i cyberbezpieczeństwo oraz zapewnienie wsparcia cywilnego dla działań wojskowych

Te wymagania stały się punktem odniesienia dla państw – NATO regularnie ocenia poziom przygotowania sojuszników.

Polska wdraża te zalecenia, czego przykładem jest niedawno uchwalona ustawa o ochronie ludności i obronie cywilnej (weszła w życie 1 stycznia 2024). Przewiduje ona budowę nowoczesnego systemu ochrony ludności, który w razie wojny przekształci się w system obrony cywilnej

Zaplanowano znaczne środki – co roku co najmniej 0,3% PKB (ok. 10 mld zł) na realizację nowych rozwiązań w zakresie ochrony ludności

To m.in. inwestycje w sieć alarmową, rozbudowę schronów, system dystrybucji środków ochrony (np. tabletek jodku potasu na wypadek skażenia promieniotwórczego) oraz edukację obywateli. NATO nie narzuca konkretnych procedur obywatelom, ale poprzez te baseline requirements wymusza na rządach planowanie ciągłości działania państwa w kryzysie. Przykładowo, polski rząd i samorządy zostały zobowiązane do przeglądu miejsc schronienia dla ludności cywilnej na wypadek zagrożenia (po wybuchu wojny na Ukrainie – polecenie MSWiA z 2022). Warszawa zapowiedziała wielomilionowe inwestycje w przywrócenie i budowę schronów

To odpowiedź na wymóg NATO zapewnienia ochrony ludności w sytuacji konfliktu. NATO kładzie też nacisk na ćwiczenia i planowanie – Polska uczestniczy w ćwiczeniach reagowania na katastrofy organizowanych przez NATO (np. ćwiczenia zarządzania kryzysowego CMX).

ONZ i standardy globalne – W ramach ONZ funkcjonują wytyczne dotyczące reagowania kryzysowego i ograniczania ryzyka klęsk. Kluczowym dokumentem jest Ramy z Sendai na lata 2015–2030 dotyczące ograniczania ryzyka klęsk żywiołowych (Sendai Framework for Disaster Risk Reduction)

Dokument ten, przyjęty przez społeczność międzynarodową (w tym Polskę), formułuje 4 priorytety: 1) zrozumienie ryzyka katastrof, 2) wzmocnienie zarządzania ryzykiem katastrof, 3) inwestowanie w redukcję ryzyka i odporność, 4) zwiększanie gotowości do reagowania i „Build Back Better” przy odtwarzaniu po katastrofach. Polska realizuje te założenia poprzez Krajowy Plan Zarządzania Kryzysowego i plany wojewódzkie – ocenia zagrożenia (np. coroczny raport RCB o ryzykach), poprawia systemy ostrzegania (np. SMS-owy Alert RCB to właśnie inwestycja w wczesne ostrzeganie i gotowość). Mimo to raporty wskazują, że działania adaptacyjne do zmian klimatu i ryzyka klęsk w Europie postępują zbyt wolno w porównaniu do narastających zagrożeń

Dlatego zalecenia ONZ motywują kraje do przyspieszenia – np. budowy suchych zbiorników retencyjnych, ulepszania standardów budowlanych (domy odporne na wichury, chłodzenie w miastach przeciw upałom). Polska przyjęła w 2020 r. Narodową strategię adaptacji do zmian klimatu oraz włącza się w inicjatywy ONZ (np. udział polskich strażaków w misjach ratunkowych ONZ INSARAG po trzęsieniach ziemi – Turcja 2023). Z kolei w zakresie zdrowia i zagrożeń biologicznych, Polska przestrzega Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych WHO – co było widoczne podczas pandemii (współpraca z WHO, raportowanie danych epidemiologicznych zgodnie z wymogami ONZ).

Podsumowując, polski system bezpieczeństwa narodowego jest spójny z międzynarodowymi standardami: zakłada wielopoziomowe reagowanie (jak FEMA), buduje odporność społeczną (jak wymaga NATO) i stawia na redukcję ryzyka i zrównoważony rozwój (zgodnie z ONZ). Różnice wynikają z uwarunkowań – np. w USA duże znaczenie mają społeczności lokalne i kultura self-reliance, w Polsce – większa centralizacja i rola państwa. Polska dopiero buduje kulturę powszechnej gotowości (poprzez kampanie RCB), podczas gdy np. w Szwecji czy Szwajcarii od lat rozdaje się obywatelom poradniki przetrwania na wypadek wojny. W 2023 r. polski rząd zapowiedział wysyłkę „poradnika kryzysowego” do każdego domu w kraju, czerpiąc wzorce m.in. ze Szwecji

– to dowód, że zbliżamy się do najlepszych praktyk światowych w edukacji i przygotowaniu ludności.

Zalecenia rządu RP w zakresie przygotowań na kryzysy, wojny oraz zagrożenia ekonomiczne i militarne

Polski rząd w ostatnich latach intensywnie rozwija programy mające zwiększyć odporność państwa na rozmaite kryzysy – zarówno militarne, jak i niemilitarne (ekonomiczne, infrastrukturalne). Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP 2020 wymienia m.in. zagrożenia hybrydowe, ataki cybernetyczne, presję ekonomiczną ze strony niektórych państw oraz destabilizację międzynarodową jako wyzwania dla bezpieczeństwa Polski. W odpowiedzi podejmowane są działania zarówno legislacyjne, inwestycyjne, jak i informacyjne skierowane do obywateli.

Jednym z filarów jest wspomniana wyżej ustawa o ochronie ludności i obronie cywilnej. W jej ramach rząd ustanawia Fundusz Ochrony Ludności, zasilany stałym odsetkiem PKB, co pozwoli finansować budowę schronów, modernizację systemu alarmowego (m.in. syreny alarmowe z komunikatami głosowymi), tworzenie rezerw strategicznych sprzętu i zaopatrzenia dla ludności. Ustawa zakłada też powołanie Centrum Usług Społecznych na poziomie gmin, które w kryzysie pełniłyby rolę lokalnych centrów pomocy ludności.

Rządowe Centrum Bezpieczeństwa i MSWiA od 2022 r. publikują serię poradników dla obywateli. Oprócz „Bądź gotowy – poradnik na czas kryzysu i wojny” wydano także osobne broszury o reagowaniu na zagrożenia CBRN (chemiczne, biologiczne, radiacyjne, jądrowe, wybuchowe. Zalecenia rządu RP dla ludności cywilnej pokrywają się w dużym stopniu z tym, co opisano wyżej w sekcji procedur: przygotowanie planu i zestawu awaryjnego, wiedza o alarmach, pierwsza pomoc, weryfikacja informacji. Nowością jest zwrócenie uwagi na zabezpieczenie potrzeb bytowych w razie kryzysu ekonomicznego – np. przerwania łańcuchów dostaw. W planowanym poradniku rządowym mają się znaleźć wskazówki, jakie zapasy zgromadzić, by móc przetrwać w domu trzy dni odcięcia od podstawowych usług. Chodzi tu o wspomniane zapasy żywności, wody, leków, źródeł światła itp.

W obliczu wojny na Ukrainie rząd wydał także zalecenia dotyczące przygotowania na zagrożenia militarne. Poza aspektami czysto obronnymi (wzmacnianie armii, zakupy sprzętu) komunikowano społeczeństwu, jak się zachować w razie ewentualnego konfliktu. Przykładowo, MSWiA informowało o dystrybucji tabletek jodku potasu do gmin – obywatele powinni dowiedzieć się, gdzie w razie skażenia radiacyjnego mogą taką tabletkę otrzymać (jod zapobiega wchłanianiu radioaktywnego izotopu przez tarczycę). W 2022 r. przeprowadzono ogólnopolską akcję informacyjną SMS (Alert RCB) uspokajającą ludność po wystąpieniu pożarów w okolicy Czarnobyla, by przeciwdziałać panice przed „promieniotwórczą chmurą”. Rząd stara się zatem aktywnie zarządzać nastrojami społecznymi, wydając komunikaty rozwiewające plotki, co też jest formą zaleceń – „nie ulegaj dezinformacji, ufaj oficjalnym źródłom” stało się oficjalnym przekazem.

Jeśli chodzi o zagrożenia ekonomiczne, rząd zaleca dywersyfikację na poziomie makro i mikro. Na poziomie państwa – zabezpieczenie dostaw surowców (stąd budowa gazociągu Baltic Pipe, gazoportu LNG w Świnoujściu, magazynów gazu – by uniezależnić Polskę od szantażu energetycznego Rosji). Na poziomie obywateli – posiadanie oszczędności na „czarną godzinę”, ubezpieczenie się od nagłych wypadków i rozsądne zarządzanie domowym budżetem. W sytuacji narastającej inflacji i kryzysu kosztów energii (2022) rząd publikował poradniki oszczędzania energii, a także wprowadził tarcze osłonowe (zamrożenie cen prądu do limitu, dopłaty do węgla). Wszystkie te działania miały złagodzić skutki ekonomicznych zagrożeń dla obywateli.

Podsumowując, zalecenia polskiego rządu sprowadzają się do zwiększenia samowystarczalności (na poziomie kraju i obywatela) i odporności na wstrząsy. Hasła przewodnie to: „Bądź gotowy”, „Zabezpiecz zapasy”, „Współpracuj z władzami”. W praktyce oznacza to: miej w domu to, co niezbędne na kilka dni, wiedz jak się zachować w sytuacji zagrożenia (przećwicz z rodziną scenariusze), śledź oficjalne komunikaty i nie daj się panice. Rząd ze swojej strony zobowiązuje się zapewnić sprawne działanie instytucji, rezerw i służb ratunkowych – tak, by społeczeństwo mogło czuć się bezpieczniej nawet w obliczu poważnych kryzysów.

Instytucje odpowiedzialne za bezpieczeństwo w Polsce – kompetencje i zadania

Bezpieczeństwo państwa polskiego to efekt działania wielu instytucji, od szczebla najwyższych władz po służby w terenie. W skład systemu bezpieczeństwa narodowego wchodzą organy władzy państwowej oraz wyspecjalizowane podmioty – siły zbrojne, służby mundurowe, formacje ratownicze, a także struktury zarządzania kryzysowego na wszystkich poziomach. Poniżej przegląd kluczowych instytucji i ich kompetencji:

Prezydent RP – jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych w czasie pokoju i wojny. Zatwierdza Strategię Bezpieczeństwa Narodowego, może wprowadzić stan wojenny lub wyjątkowy (za zgodą parlamentu) oraz wydawać decyzje o użyciu sił zbrojnych. Przy Prezydencie działa Biuro Bezpieczeństwa Narodowego (BBN) – organ doradczy i koordynacyjny w sprawach bezpieczeństwa, przygotowujący analizy i nadzorujący wdrażanie strategii
Rada Ministrów i Premier – kierują całym systemem bezpieczeństwa na co dzień. Premier koordynuje działalność służb specjalnych (ABW, AW) i nadzoruje Rządowe Centrum Bezpieczeństwa. Rząd podejmuje decyzje o uruchamianiu rezerw strategicznych, ewakuacji dużych grup ludności, międzynarodowej pomocy itp. W razie kryzysu powoływany jest Rządowy Zespół Zarządzania Kryzysowego z udziałem właściwych ministrów, który na bieżąco ocenia sytuację i rekomenduje działania.
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji (MSWiA) – odgrywa kluczową rolę w bezpieczeństwie wewnętrznym. Nadzoruje Policję, Straż Graniczną, Państwową Straż Pożarną, Obrona Cywilna formalnie też podlega MSWiA. W strukturze MSWiA działa Departament Ochrony Ludności i Zarządzania Kryzysowego, który odpowiada za planowanie cywilne, alarmowanie, obronę cywilną. MSWiA wydaje np. stopnie alarmowe ALFA/BRAVO (antyterrorystyczne) i ALFA-CRP (cyber) na terenie kraju.
Rządowe Centrum Bezpieczeństwa (RCB) – to wyspecjalizowana jednostka podległa Premierowi, pełniąca funkcję „mózgu” w systemie zarządzania kryzysowego. RCB całodobowo monitoruje sytuację w kraju i na świecie, analizuje potencjalne zagrożenia (np. śledzi prognozy pogody, sytuację hydrologiczną, ruchy migracyjne, incydenty cyber)
Przy zagrożeniach wydaje Alert RCB (SMS do ludności) i koordynuje przepływ informacji między różnymi resortami. RCB jest też sekretariatem Rządowego Zespołu Zarządzania Kryzysowego i opracowuje Krajowy Plan Zarządzania Kryzysowego. W czasie kryzysu RCB zbiera meldunki ze wszystkich służb, ujednolica raporty i przedstawia decydentom rekomendacje. Można powiedzieć, że to centrum zarządzania w sytuacjach nieszablonowych.
Ministerstwo Obrony Narodowej (MON) – odpowiada za bezpieczeństwo militarne. Dowodzi Siłami Zbrojnymi RP, w skład których wchodzą Wojska Lądowe, Siły Powietrzne, Marynarka Wojenna, Wojska Specjalne oraz nowo utworzone Wojska Obrony Terytorialnej (WOT). W razie zewnętrznej agresji to wojsko jest główną siłą obrony państwa
Jednakże Wojsko Polskie wspiera też reagowanie kryzysowe w sytuacjach niemilitarnych – np. wojsko pomaga przy usuwaniu skutków klęsk żywiołowych (pontony podczas powodzi, śmigłowce do gaszenia pożarów lasów, wojska chemiczne do dekontaminacji po skażeniach). W strukturze MON działa także Wojskowe Obrony Przeciwchemicznej i Inspektorat Wsparcia, które mogą być zaangażowane w ochronę ludności. Ponadto MON ma swój system cyberbezpieczeństwa – Narodowe Centrum Bezpieczeństwa Cyberprzestrzeni.
Ministerstwo Zdrowia i służby sanitarne – w zakresie zagrożeń biologicznych i medycznych główną rolę odgrywa Państwowa Inspekcja Sanitarna (sanepid) na czele z Głównym Inspektorem Sanitarnym. GIS wydaje komunikaty zdrowotne, nadzoruje szczepienia, kontroluje jakość wody, żywności – czyli zapobiega epidemiom. W czasie pandemii COVID-19 to GIS i Minister Zdrowia określali obostrzenia i zalecenia. Ponadto Państwowe Ratownictwo Medyczne (pogotowie ratunkowe) zapewnia opiekę ofiarom wypadków masowych czy katastrof.
Policja – odpowiada za utrzymanie porządku publicznego i bezpieczeństwo obywateli na co dzień. W sytuacjach kryzysowych Policja wykonuje ewakuacje, zabezpiecza teren katastrofy, kieruje ruchem, pilnuje mienia na ewakuowanych obszarach by zapobiegać szabrowaniu. Policja ma też jednostki specjalne (SPKP, BOA) do działań kontrterrorystycznych, używane np. gdy zachodzi ryzyko ataku terrorystycznego czy strzelaniny. W czasie zagrożenia wojennego Policja wciąż dba o porządek wewnętrzny i przeciwdziała np. sabotażom.
Państwowa Straż Pożarna (PSP) – to formacja o bardzo szerokich kompetencjach ratowniczych. Oprócz gaszenia pożarów zajmuje się ratownictwem technicznym (wydobywanie poszkodowanych z zawalonych budynków, z rozbitych pojazdów), chemicznym i ekologicznym (specjalne grupy PSP neutralizują skażenia, wypadki z niebezpiecznymi chemikaliami), powodziowym (mają pompownie wysokiej wydajności, pontony) oraz medycznym (w podstawowym zakresie – KPP). PSP koordynuje także działanie Ochotniczych Straży Pożarnych (OSP), które są bezcenne zwłaszcza w mniejszych miejscowościach i często jako pierwsze docierają na miejsce zdarzenia. Strażacy – zarówno zawodowi, jak i ochotnicy – to trzon obrony cywilnej w Polsce. W razie wojny dużą część zadań OC (np. ratowanie ludności ze zrujnowanych budynków) wykonaliby właśnie strażacy.
Straż Graniczna (SG) – strzeże granic państwa i w sytuacjach kryzysowych związanych z granicą (np. masowy napływ uchodźców, jak to miało miejsce w 2021-2022 na granicy z Białorusią) odpowiada za koordynację działań na przejściach, udzielanie pomocy, ale też egzekwowanie przepisów o przekraczaniu granicy. SG ma też komponenty dozorujące wybrzeże (kaszubskie dywizjony SG). W czasie wojny SG staje się częścią sił zbrojnych podporządkowanych wojsku.
Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW) – to służba specjalna odpowiedzialna za kontrwywiad, antyterroryzm i szeroko rozumiane bezpieczeństwo wewnętrzne. ABW rozpoznaje wrogą działalność obcych służb, może zapobiegać zamachom terrorystycznym, zajmuje się też cyberbezpieczeństwem rządu (w ABW mieści się zespół CSIRT GOV). W ramach ABW działa Centrum Prewencji Terrorystycznej, które przygotowuje m.in. alerty terrorystyczne (stopnie alarmowe) i zalecenia ochronne dla infrastruktury. Jeśli występuje zagrożenie terrorystyczne, ABW i Policja wspólnie prowadzą działania operacyjne. ABW angażuje się ponadto w ochronę tzw. infrastruktury krytycznej przed sabotażem.
Agencja Wywiadu (AW) – odpowiada za pozyskiwanie informacji za granicą, które mogą mieć znaczenie dla bezpieczeństwa kraju. Ostrzeżenia wywiadu o np. planach wrogich działań, zbliżającym się kryzysie międzynarodowym, zagrożeniach dla obywateli polskich za granicą – pozwalają rządowi wcześniej zareagować. Przykładowo AW mógł zbierać informacje o zamiarach Rosji przed jej atakiem na Ukrainę i przekazywać polskim władzom oceny ryzyka. Te informacje z kolei wpływają na decyzje o podnoszeniu gotowości służb w kraju.
Obrona Cywilna – formalnie jest elementem systemu, ale od lat w przebudowie. Szefem OC Kraju jest Komendant Główny PSP. OC obejmuje przygotowanie ludności do przetrwania wojny (schrony, maski przeciwgazowe, ewakuacja). Przez lata zaniedbana, teraz OC jest reaktywowana – gminy mają wyznaczać formacje OC (złożone z pracowników np. urzędów, firm komunalnych) do wykonania zadań pomocniczych przy ochronie ludności. W ramach OC planuje się rozdawanie broszur (to już się dzieje) i prowadzenie szkoleń dla ludności.
Wojewodowie, starostowie, wójtowie/prezydenci miast – to oni w terenie kierują działaniami kryzysowymi. Na mocy ustawy o zarządzaniu kryzysowym każdy wojewoda ma Wojewódzkie Centrum Zarządzania Kryzysowego (stanowisko dyżurne + sztab specjalistów), podobnie starosta – Powiatowe CZK, a prezydent miasta – Miejskie CZK. Ci urzędnicy przygotowują lokalne plany zarządzania kryzysowego, organizują ćwiczenia (np. powiatowe ćwiczenie ewakuacji szkoły, alarmu chemicznego w zakładzie itp.). Podczas realnej sytuacji to właśnie wójt czy starosta ogłasza ewakuację na swoim terenie, uruchamia magazyny przeciwpowodziowe, decyduje o użyciu lokalnych sił (OSP, policji powiatowej) do akcji. Wojewoda może w razie większej katastrofy wnioskować do premiera o wsparcie spoza regionu (np. prosić o wojsko, gdy potrzeba mostu pontonowego). Ten system od dołu do góry jest analogiczny do tego, co opisano przy FEMA – lokalnie reagują i proszą wyższy szczebel o pomoc, gdy potrzebują.
Służby techniczne i inspekcje – warto wspomnieć o takich instytucjach jak Pogotowie Energetyczne, Pogotowie Gazowe, PKP PLK (odpowiada za infrastrukturę kolejową) czy Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska (monitoruje skażenia). W czasie kryzysu mają one swoje procedury – np. energetycy przywracają zasilanie priorytetowo w szpitalach, Inspekcja Weterynaryjna działa przy epizootii (np. ptasia grypa). Wszystkie one współpracują z centrami zarządzania kryzysowego, przekazując informacje i wykonując wytyczne organów kryzysowych.
Organizacje pozarządowe i społeczne – choć nie są „instytucjami państwowymi”, warto je ująć, bo ich rola jest uznana w systemie bezpieczeństwa. Polski Czerwony Krzyż (PCK) i inne organizacje ratownicze (np. ZHP – Harcerska Szkoła Ratownictwa, grupy ratowników medycznych) włączają się w pomoc humanitarną, prowadzą magazyny darów, organizują noclegi dla ewakuowanych. Ochotnicza Straż Pożarna (OSP) jest kluczowa – ponad 15 tysięcy jednostek w kraju, często pierwsza linia ratunku, zwłaszcza na wsi. Rząd docenia OSP dotacjami na sprzęt. Wojska Obrony Terytorialnej (WOT) – chociaż to część wojska, ich misją jest też wsparcie lokalnych społeczności w kryzysach niemilitarnych. Np. w czasie pandemii żołnierze WOT pomagali seniorom, w trakcie klęsk żywiołowych układają worki z piaskiem, poszukują zaginionych. Są takim „pomostem” między obywatelami a resztą sił zbrojnych.

Jak widać, system jest wielowarstwowy. Podczas pokoju dominują policja i straż pożarna – ich funkcjonariuszy spotykamy na co dzień i to oni zazwyczaj dowodzą akcjami ratunkowymi. W czasie wojny główna rola przypada Siłom Zbrojnym RP – obrona kraju i wspieranie ludności na zapleczuyadda.icm.edu.pl. Całościowo wszystkie te ogniwa tworzą zintegrowany mechanizm, którego celem jest ochrona życia, zdrowia, mienia i środowiska oraz utrzymanie porządku publicznego w każdych warunkachyadda.icm.edu.pl.

Ważne jest, by instytucje te ze sobą współpracowały – temu służą ćwiczenia międzyresortowe (np. ćwiczenia Renegade/Sarex – współdziałanie wojska, lotnictwa i służb cywilnych w przypadku porwania samolotu i katastrofy lotniczej). W razie kryzysu obywatele powinni wiedzieć, że za ich sprawy odpowiadają kompetentne służby – i wiedzieć kogo alarmować. Dlatego przypomnijmy uniwersalne numery: 112 (numer alarmowy ogólny) oraz 997 (policja), 998 (straż pożarna), 999 (pogotowie) – wszystkie nadal działają równolegle.

Samoobrona i psychologiczne przygotowanie na zagrożenia

Oprócz organizacji państwowych, ogromne znaczenie w obliczu zagrożeń ma przygotowanie indywidualne – fizyczne i psychiczne – obywateli. Samoobrona to nie tylko umiejętność odparcia ataku fizycznego, ale szerzej: zdolność do zadbania o własne bezpieczeństwo w sytuacji bezpośredniego zagrożenia. Przygotowanie psychiczne zaś decyduje o tym, czy w chwili stresu i chaosu zachowamy zimną krew i podejmiemy właściwe działania.

Samoobrona fizyczna i bezpieczeństwo osobiste

W sytuacjach kryzysowych (np. wojna, załamanie porządku publicznego, masowe przerwy w dostawach) może dojść do wzrostu przestępczości – ludzie zdesperowani mogą próbować rabować sklepy czy domy. Stąd warto zadbać o bezpieczeństwo domu: solidne zamki, być może zamontowanie alarmu czy kamer (dają nie tylko faktyczną ochronę, ale i poczucie bezpieczeństwa rodzinie). W warunkach zagrożenia dobrze jest działać w grupie – sąsiedzi mogą umówić się na wzajemne doglądanie domów, organizowanie dyżurów, wsparcie w razie pojawienia się obcych podejrzanych osób. Społeczność lokalna zżyta i czujna jest mniej narażona na padnięcie ofiarą np. szabrowników.

Jeśli chodzi o bezpośrednią samoobronę przed napastnikiem – rząd nie wydaje tu oficjalnych zaleceń (poza ogólnym prawem do obrony koniecznej). Jednakże rosnące zainteresowanie Polaków np. kursami krav-maga czy samoobrony dla kobiet pokazuje, że ludzie chcą być przygotowani także na konfrontację fizyczną. Warto rozważyć odbycie szkolenia z samoobrony – uczy ono nie tylko technik obezwładnienia napastnika, ale przede wszystkim unikania niebezpiecznych sytuacji i prawidłowych odruchów w stresie. Dla niektórych form samoobrony dostępne są legalne środki – np. gaz pieprzowy, który można nosić i użyć wobec agresora; w domu można mieć pałkę teleskopową czy inne narzędzia (zgodnie z prawem nie wolno posiadać bez zezwolenia broni palnej, ale np. straszak hukowy czy broń czarnoprochowa już tak). Rządowe podejście do uzbrajania obywateli jest ostrożne, choć trwają prace nad ułatwieniem dostępu do broni dla przeszkolonych rezerwistów. Jednak aż jedna trzecia Polaków wyraża chęć łatwiejszego dostępu do broni palnej w celu samoobrony, co pokazuje potrzebę debaty nad rolą uzbrojonego społeczeństwa w systemie bezpieczeństwa.

W aspekcie samoobrony warto też wspomnieć o pierwszej pomocy. Umiejętność udzielenia sobie lub bliskim podstawowej pomocy medycznej jest formą samoobrony przed skutkami wypadków. Każdy dorosły powinien umieć zatamować krwotok, wykonać resuscytację krążeniowo-oddechową (RKO), unieruchomić złamanie czy podać pomocne leki (np. użyć automatycznego defibrylatora – AED). RCB w swoich poradnikach również umieszcza instrukcje pierwszej pomocy. W sytuacji kryzysu służby mogą być przeciążone, a „przedmedyczna” pomoc sąsiedzka bywa na wagę życia.

Przygotowanie psychologiczne indywidualne i rodzinne

Podczas zagrożeń powszechnych równie ważna co zaopatrzenie jest odporność psychiczna. Strach, stres, niepewność – to naturalne reakcje, ale można i trzeba je oswajać zawczasu. Psychologowie radzą kilka podejść:

Edukacja i trening mentalny: Najlepszym antidotum na panikę jest wiedza. Jeśli wiemy, co robić (mamy plan) i dlaczego (znamy charakter zagrożenia), czujemy się bardziej kontrolujący sytuację. W rodzinie warto rozmawiać o potencjalnych zagrożeniach otwarcie, ale spokojnie. Np. z dziećmi można przećwiczyć zabawowo sytuację ewakuacji z domu: co zabrać, gdzie się udać. W Australii prowadzone są programy uczące dzieci emocjonalnego przygotowania na kataklizmy, takie jak wojna czy żywioły – w Polsce też coraz więcej mówi się o edukacji najmłodszych w zakresie bezpieczeństwa. Takie oswajanie tematu sprawia, że gdy coś się wydarzy, dziecko czy dorosły reaguje schematem wyuczonym, a nie paraliżującym lękiem.
Plan działania: Posiadanie gotowego planu kryzysowego dla rodziny daje oparcie psychiczne. Ustalony zawczasu sposób komunikacji w razie awarii sieci, wskazane miejsce spotkania, podział ról (kto opiekuje się dziadkami, kto prowadzi auto) – to wszystko zmniejsza chaos. Gdy wybuchła wojna na Ukrainie, wiele polskich rodzin przedyskutowało „co byśmy zrobili, gdyby...”. To nie jest panikowanie, to budowanie odporności – jak podkreśla RCB, „odporne społeczeństwo to odporne państwo”
Unikanie dezinformacji i plotek: W dobie social mediów informacje (nie zawsze prawdziwe) roznoszą się szybciej niż ogień. Plotki potrafią wywołać masową panikę (np. fałszywa wiadomość o skażeniu wody mogłaby wywołać chaos w mieście). Dlatego trening psychiczny to także trening krytycznego myślenia – ufajmy oficjalnym komunikatom. Gdy czujemy się przytłoczeni lawiną złych wiadomości, zróbmy cyfrowy detoks: ograniczmy media, skupmy się na zadaniach praktycznych.
Zachowanie rutyny i ról: W sytuacji kryzysowej warto – o ile warunki pozwalają – podtrzymywać elementy normalności. Np. podczas długiej izolacji (kwarantanny) utrzymanie codziennego planu dnia, stałych pór posiłków, aktywności fizycznej pomaga psychice zachować równowagę. W rodzinie każdy powinien mieć jakieś zadanie, to daje poczucie sprawczości. W schronach podczas II wojny światowej ludzie śpiewali piosenki, opowiadali sobie historie – to redukowało stres. W dzisiejszych realiach może to być wspólne granie w gry planszowe przy świecach w trakcie blackoutu czy modlitwa/medytacja dla wierzących – cokolwiek co koi nerwy i jednoczy grupę.
Wsparcie emocjonalne nawzajem: Kryzys dotyka wszystkich, ale nie jednakowo. Zwracajmy uwagę na słabszych psychicznie – dzieci, osoby starsze, chore. Rozmawiajmy o ich lękach, nie negujmy uczuć („nie bój się” to za mało – lepiej: „rozumiem, że się boisz, ale zobacz, przygotowaliśmy się i jesteśmy razem, damy radę”). Często już sama obecność i wspólnota doświadczenia daje ukojenie – stąd ważna jest rola społeczności lokalnych, grup wsparcia. Np. po katastrofie komunikacyjnej psycholodzy organizują spotkania grupowe ofiar i rodzin – w codziennych mniejszych kryzysach rolę „psychologów” pełnią sąsiedzi, proboszcz, przyjaciele.
Profesjonalna pomoc psychologiczna: Rząd RP włącza aspekt psychologiczny do planów kryzysowych – np. uruchamianie telefonów zaufania czy dyżurów psychologów po tragicznych wydarzeniach (jak atak terrorystyczny czy katastrofa budowlana). Nie ma wstydu w korzystaniu z pomocy fachowców. Lepiej zawczasu przepracować traumę czy lęk niż pozwolić, by przerodził się on w PTSD. W edukacji obronnej coraz częściej pojawia się pojęcie „psychologicznej odporności” – odpornego mindsetu, który można budować podobnie jak kondycję fizyczną, małymi krokami, ćwiczeniami (np. techniki oddechowe na stres, wizualizacja spokojnego przebiegu sytuacji).

Na poziomie rodziny czy społeczności warto organizować spotkania i treningi związane z bezpieczeństwem: wspólne szkolenie pierwszej pomocy, sąsiedzkie ćwiczenia ewakuacji, pogadanki z psychologiem o radzeniu sobie ze stresem. Takie inicjatywy integrują ludzi i przygotowują grunt pod solidarne działanie, gdy kryzys faktycznie nadejdzie.

Podsumowując, samoobrona i przygotowanie psychiczne to filary „miękkiej” odporności. Uzbrojeni w wiedzę, umiejętności i spokojny umysł obywatele będą mniej podatni na panikę i przestępczość w kryzysie, a bardziej skłonni do współpracy i wzajemnej pomocy. To zaś może decydować o tym, jak poważne skutki będzie miał dany kryzys. Jak mówi stare przysłowie: „Przezorny zawsze ubezpieczony” – dziś dodajemy: i spokojniejszy.

Globalne zagrożenia a bezpieczeństwo Polski

Bezpieczeństwo Polski jest nierozerwalnie związane z sytuacją międzynarodową i globalnymi trendami. Współczesne zagrożenia często mają charakter ponadnarodowy – konflikt w jednym regionie wpływa na inny, emisje CO₂ jednego kraju zmieniają klimat całej planety, ataki w cyberprzestrzeni mogą być prowadzone z drugiego końca świata. W tej sekcji przeanalizujemy kilka najpoważniejszych globalnych zagrożeń i ich wpływ na Polskę.

Konflikty międzynarodowe i zagrożenia militarne: Najbliższym nam przykładem jest wojna na Ukrainie, która wybuchła w 2022 roku. Choć Polska nie jest bezpośrednio stroną konfliktu, skutki wojny odczuwa bardzo wyraźnie. Po pierwsze, wzrosło zagrożenie militarne – agresywna polityka Rosji zmusiła Polskę do podniesienia gotowości obronnej. Rząd przyspieszył modernizację armii, znacząco zwiększył wydatki na obronność (docelowo 4% PKB), rozbudowuje infrastrukturę wojskową na wschodzie kraju, a NATO wzmocniło swoją obecność (batalion w Orzyszu, częste ćwiczenia). Po drugie, Polska stała się państwem frontowym pomocy humanitarnej – przyjęliśmy miliony uchodźców z Ukrainy, co było ogromnym wyzwaniem logistycznym i społecznym, ale dzięki mobilizacji społeczeństwa i samorządów udało się zapobiec kryzysowi humanitarnemu. Po trzecie, wojna wpłynęła na bezpieczeństwo ekonomiczne – przerwane łańcuchy dostaw (np. zboża, metale z Ukrainy), kryzys energetyczny wywołany szantażem gazowym Rosji przełożyły się na wysoką inflację i koszty życia w Polsce

Globalnie narastają też inne napięcia: rywalizacja USA-Chiny (która może mieć skutki w cyberprzestrzeni i gospodarce), niestabilność na Bliskim Wschodzie (groźba konfliktów, terroryzm). Dla Polski oznacza to konieczność stałego monitorowania sytuacji i elastyczności. Nasza dyplomacja i wywiad muszą szybko reagować na zapowiedzi kryzysów. Przykład: zagrożenie nuklearne ze strony Korei Północnej – niby daleko, ale ewentualny konflikt mógłby zaangażować sojuszników (USA), a co za tym idzie wpłynąć na bezpieczeństwo globalne. Polska jako członek Rady Bezpieczeństwa ONZ (kadencja 2018-2019) podnosiła kwestie zapobiegania takim konfliktom, co pokazuje, że staramy się działać prewencyjnie również na arenie międzynarodowej.

Terroryzm międzynarodowy: Choć Polska nie była celem poważnego ataku terrorystycznego w ostatnich dekadach, zagrożenie istnieje, bo terroryzm nie zna granic. Zamachy w Europie Zachodniej (Paryż, Bruksela, Berlin) skłoniły Polskę do przyjęcia ustawy antyterrorystycznej (2016) i utworzenia centrów kontrterrorystycznych przy ABW. Zagrożenie terrorystyczne może wzrosnąć w razie globalnych napięć (np. wojna z ISIS, kryzysy migracyjne). Dla polskich obywateli kluczowe jest zachowanie czujności (tzw. See Something, Say Something – widzisz coś podejrzanego, zgłoś) oraz stosowanie się do procedur bezpieczeństwa w miejscach publicznych (kontrole lotniskowe, ewakuacje). W skali państwa globalny terroryzm wymusza współpracę wywiadowczą z sojusznikami – i tak się dzieje, Polska jest aktywna w Europolowskich strukturach kontrterroryzmu.

Zmiany klimatyczne i katastrofy naturalne: To zagrożenie globalne, którego skutki już się dzieją i będą narastać. Raport Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) ostrzega, że ekstremalne zjawiska pogodowe w Europie będą się nasilać, a dotychczasowe tempo adaptacji jest niewystarczające. Dla Polski zmiany klimatu oznaczają więcej anomalii: upalne lata z suszami (zagrożenie dla rolnictwa, ryzyko pożarów lasów jak w 1992 w Kuźni Raciborskiej), ale też nawalne deszcze i powodzie błyskawiczne (urban flash floods w miastach). Zagrożone są również wybrzeża – wprawdzie Bałtyk podnosi się wolniej niż oceany, ale erozja brzegów i sztormy coraz mocniej dają się we znaki (vide cofka w Trójmieście 2017). Globalne ocieplenie wpływa też na bezpieczeństwo żywnościowe – w latach suszy wzrasta import zboża, ceny żywności rosną, co może prowadzić do niepokojów społecznych. Rząd Polski dostrzega te ryzyka: powstał plan przeciwdziałania suszy, inwestuje się w retencję wody (program Moja Woda dla gospodarstw domowych). Mimo to jesteśmy krajem w czołówce deficytu wody w UE – globalne zmiany klimatu to dla nas istotne zagrożenie strategiczne.

Kolejnym aspektem jest zdrowie publiczne w skali globalnej – zmiany klimatu mogą przynieść choroby tropikalne do naszej strefy (np. komary tygrysie przenoszące denga już pojawiają się w Europie Południowej). Pandemia COVID-19 pokazała, że globalne zagrożenie zdrowotne może sparaliżować świat i dotknąć Polskę równie mocno co inne kraje. Lekcja z pandemii to konieczność trzymania ręki na pulsie: Polska musi uczestniczyć w globalnych mechanizmach wczesnego ostrzegania (WHO), utrzymywać rezerwy sprzętu medycznego, rozwijać krajową produkcję (maseczki, szczepionki). Globalne ocieplenie sprzyja również migracjom ludności (ucieczka z terenów niezdatnych do życia) – a to może wpływać na presję migracyjną na granice UE, w tym Polski.

Cyberzagrożenia globalne: Cyberataki mogą pochodzić z dowolnego miejsca na świecie. Obecnie Rosja jest głównym źródłem poważnych ataków na państwa NATO (48% ataków rosyjskich kieruje na Ukrainę, 36% na państwa NATO według Microsoft), ale nie jedynym. Działają też grupy z Chin, Iranu, Korei Płn. Ponadto przestępczość cyber nie ma narodowości – ransomware „WannaCry” uderzył w 150 krajów. Polska musi więc współpracować w ramach globalnych inicjatyw (np. globalny sojusz przeciw ransomware zainicjowany przez USA). Atak na jedną dużą firmę globalną może rykoszetem trafić polskich klientów (np. wyciek danych z Facebooka obejmował dane setek tysięcy Polaków). Globalny charakter Internetu oznacza też, że polskie serwisy krytyczne muszą być odporne na przeciążenia (bo np. globalny atak DDoS może spowodować awarię nawet w kraju niedocelowym). Przykładem globalnego zagrożenia, które odczuli Polacy, był atak hakerski na infrastrukturę energetyczną Ukrainy w 2015 – pokazał on, że coś takiego jest możliwe i skłonił polskie spółki energetyczne do przeglądu zabezpieczeń (efekt uczenia się na cudzym doświadczeniu).

Globalne trendy ekonomiczne: Polskę mogą dotknąć globalne kryzysy finansowe (jak w 2008 r.), które powodują załamanie rynków, bezrobocie. Nasz system bankowy jest stabilny, ale powiązany z europejskim – upadek dużego banku w świecie odbije się i u nas. Kryzysy ekonomiczne mogą przerodzić się w społeczne (protesty, strajki) – państwo musi być gotowe reagować programami osłonowymi, zanim bunt przerodzi się w zagrożenie bezpieczeństwa (np. zamieszki). W skali globalnej mamy dziś też do czynienia z wojnami informacyjnymi – np. dezinformacja z Rosji próbująca wpływać na społeczeństwa zachodnie, teorii spiskowych rozprzestrzenianych globalnie. Polska padła ofiarą operacji informacyjnych („fake news” o rzekomych zagrożeniach, próby skłócania Polaków i Ukraińców za pomocą mediów społecznościowych). To zagrożenie niematerialne, ale realne – bo erozja zaufania społecznego i podziały mogą osłabić spójność narodu w obliczu prawdziwego kryzysu. Stąd rośnie rola edukacji medialnej i szybkiego prostowania nieprawdziwych informacji przez władze.

Reasumując, globalne zagrożenia przenikają do Polski różnymi kanałami. Nasz kraj, będąc częścią NATO, UE i globalnej gospodarki, jest stosunkowo dobrze zintegrowany w systemie kolektywnego bezpieczeństwa. To daje wsparcie (np. sojusznicze gwarancje wojskowe, fundusze UE na adaptację klimatyczną), ale też zobowiązuje (np. wysyłamy wojska na misje zagraniczne stabilizować sytuację gdzie indziej, przyjmujemy uchodźców). Dla polskich obywateli oznacza to, że nie żyjemy w izolacji: światowe trendy wpływają na nasze bezpieczeństwo codzienne – od cen na stacjach paliw po bezpieczeństwo na ulicach. Dlatego tak ważne jest, by Polska prowadziła aktywną politykę zagraniczną i uczestniczyła w rozwiązywaniu globalnych problemów u źródła (np. udział w misjach pokojowych ONZ, w negocjacjach klimatycznych COP). Każdy globalny problem rozwiązany lub złagodzony „u źródła” to mniejsze ryzyko, że przyniesie kryzys do naszych granic.

Podsumowanie i praktyczne rekomendacje

Wobec złożonego spektrum zagrożeń – od wojny, przez ataki CBRN, po blackouty, cyberataki i klęski żywiołowe – najskuteczniejszą strategią jest działanie wyprzedzające i kompleksowe przygotowanie. Polska czyni postępy w budowaniu systemu bezpieczeństwa „na miarę XXI wieku”, łącząc doświadczenia międzynarodowe z rodzimymi rozwiązaniami. Jednak nawet najlepiej zorganizowane instytucje potrzebują świadomych i przygotowanych obywateli, by w chwili próby państwo jako całość zdało egzamin.

Poniżej zebrano praktyczne rekomendacje – osobno dla obywateli, instytucji i władz – które wyłaniają się z powyższej analizy:

Dla obywateli (i rodzin):

Przygotuj domowy zestaw awaryjny – trzymając pod ręką latarki, radio na baterie, apteczkę, zapasowe leki, wodę i jedzenie o długim terminie, podstawowe narzędzia (nóż, łom, taśma klejąca), kopie dokumentów i trochę gotówki. Taki zestaw pozwoli przetrwać pierwsze 2-3 doby każdego kryzysu. Regularnie sprawdzaj i aktualizuj zapasy.
Opracuj plan na wypadek ewakuacji lub schronienia się – ustal z rodziną, gdzie są bezpieczne miejsca w domu i okolicy (schron, piwnica, szkoła z solidną piwnicą), jak się ze sobą skontaktujecie w razie rozdzielenia oraz co kto ma robić. Przećwiczcie (choćby raz do roku) scenariusz: szybkie spakowanie plecaków i wyjazd z domu lub przejście do schronu.
Śledź i respektuj ostrzeżenia – zainstaluj aplikacje z alertami (RCB, RSO, pogoda), słuchaj komunikatów lokalnych władz. Gdy usłyszysz syrenę alarmową lub dostaniesz ALERT RCB – potraktuj to serio i zastosuj się do instrukcji (np. „znajdź schronienie, zamknij okna”). W sytuacji kryzysowej informacje mogą ratować życie – nie bagatelizuj ich.
Zadbaj o podstawowe umiejętności – ukończ kurs pierwszej pomocy (i naucz jej domowników), rozważ udział w szkoleniu strzeleckim lub samoobrony, naucz rodzinę jak wyłączać media (gaz, prąd, woda) w domu. Im więcej potraficie, tym mniej bezradni będziecie w kryzysie.
Współpracuj ze społecznością – poznaj swoich sąsiadów, wymieńcie się kontaktami. W grupie raźniej planować np. wspólne zakupy zapasów czy dyżury bezpieczeństwa. W razie katastrofy pomóż innym, jeśli możesz (np. starszemu sąsiadowi w ewakuacji) – wspólnota zwiększa szanse każdego.
Zachowaj spokój i bądź krytyczny wobec informacji – w dobie kryzysu trzymaj emocje na wodzy. Unikaj rozsiewania niesprawdzonych plotek, stosuj techniki radzenia sobie ze stresem (oddechowe, rozmowa, modlitwa – cokolwiek Ci pomaga). Pamiętaj, że panika jest sprzymierzeńcem chaosu, a Twoim celem jest chronić siebie i bliskich rozsądnym działaniem.

Dla instytucji (firm, szkół, samorządów, organizacji):

Aktualizuj i ćwicz plany awaryjne – każda instytucja powinna mieć plan ciągłości działania (BCP). Przeprowadzaj regularnie ćwiczenia ewakuacyjne (szczególnie w szkołach, biurowcach), scenariusze pożarowe, ćwiczenia alarmu bombowego czy cyberataku. Uczestnicy powinni wiedzieć, gdzie są wyjścia, gaśnice, agregaty prądotwórcze.
Zabezpiecz infrastrukturę krytyczną – jeśli zarządzasz np. szpitalem czy siecią wodociągów, zadbaj o źródła zasilania rezerwowego (generatory), zapasy kluczowych materiałów (np. paliwo, chemikalia do uzdatniania wody), redundancję systemów IT (dubluj serwery, twórz kopie offline).
Wdroż politykę cyberbezpieczeństwa – aktualne oprogramowanie, kopie zapasowe danych firmowych, przeszkolenie pracowników z zasad (nie otwieraj nieznanych maili, bezpieczne hasła). Miej umowę z firmą reagowania na incydenty lub wyznacz administratora na taką ewentualność.
Współdziałaj z lokalnym samorządem – firmy i instytucje powinny znać lokalne Centrum Zarządzania Kryzysowego, wiedzieć, gdzie jest najbliższy schron, jak mogą pomóc społeczności (np. szkoła udostępnia salę gimnastyczną na nocleg ewakuowanych). Samorządy niech angażują społeczność np. w Ochotniczą Straż Pożarną, organizują pokazy ratownictwa – to buduje kulturę bezpieczeństwa.
Informuj i edukuj – instytucje publiczne (gminy, szkoły) powinny dystrybuować oficjalne poradniki (jak ten RCB) wśród mieszkańców. Zakłady pracy mogą organizować krótkie szkolenia BHP rozszerzone o reagowanie w sytuacjach nadzwyczajnych. Media lokalne niech mają gotowe procedury nadawania komunikatów kryzysowych.
Dbaj o ubezpieczenia i finansowe zabezpieczenia – przedsiębiorstwa niech ubezpieczą się od przerw w działalności, a instytucje miejskie niech tworzą fundusze rezerwowe. To pozwoli szybciej wrócić do normalności po kryzysie.

Dla władz (krajowych i lokalnych):

Utrzymuj sprawny system wczesnego ostrzegania – rozwijaj system Alert RCB (uwzględnij różne języki dla obcokrajowców, ulepsz precyzję geolokalizacji). Modernizuj sieć syren alarmowych i wprowadź planowane komunikaty głosowe, by przekaz był jasny. Współpracuj z mediami i platformami (SMS Cell Broadcast, aplikacje).
Inwestuj w odporność infrastruktury krytycznej – kontynuuj projekty dywersyfikacji energetycznej (by nie było blackoutów z braku gazu), modernizuj sieci elektroenergetyczne (redukcja awarii), rozwijaj magazyny energii. Wzmocnij zabezpieczenia cyfrowe urzędów i sieci (cybertarcza). Twórz rezerwy strategiczne żywności, lekarstw, sprzętu – agencja rezerw powinna być gotowa do szybkiego reagowania.
Edukacja, edukacja, edukacja – wdrażaj programy edukacji dla bezpieczeństwa w szkołach (w tym praktyczne – strzelanie, pierwsza pomoc, PO). Prowadź kampanie społeczne (spoty, broszury) promujące przygotowania. Zapowiedziana wysyłka poradnika do każdego domu to świetny krok – dopilnuj, by ludzie go przeczytali i zrozumieli. Włącz w przekaz autorytety (np. znani podróżnicy, ratownicy jako ambasadorzy sprawy).
Wspieraj służby ratownicze i obronne – dofinansuj Policję i PSP kadrowo i sprzętowo, by były gotowe na rosnące wyzwania (np. PSP – więcej sprzętu do zdarzeń chemicznych i powodziowych, Policja – wyposażenie antydronowe przeciw terrorystom). Wprowadź zachęty dla Ochotniczych Straży (np. ulgi podatkowe dla pracodawców zatrudniających druhów OSP) – bo oni są bezcenni w lokalnych akcjach.
Doskonal koordynację międzyinstytucjonalną – regularnie organizuj ćwiczenia między resortami i służbami, także z udziałem wojska i sojuszników. Niech RCB, OC, wojsko, medycy, samorządy ćwiczą razem najbardziej czarne scenariusze – to ujawni słabe punkty i pozwoli je naprawić zanim wydarzą się naprawdę.
Zapewnij przejrzystą komunikację kryzysową – w obliczu kryzysu rzecznik rządu i służby powinni szybko informować społeczeństwo, przyznawać kiedy jest problem i co się robi, by go rozwiązać. Utrzymuj zaufanie publiczne poprzez wiarygodność. Walcz aktywnie z dezinformacją – prostuj fake newsy państwowymi kanałami, współpracuj z platformami społecznościowymi w tym zakresie.

Na zakończenie, warto podkreślić, że bezpieczeństwo to wspólna sprawa. Państwo, instytucje, społeczności i obywatele – wszyscy są jak tryby jednej maszyny. Jeśli każdy zna swoją rolę i obowiązki, a do tego potrafi wykazać się inicjatywą i rozwagą, nawet najpoważniejsze zagrożenia można przetrwać przy minimalnych stratach. Polska, dzięki własnym doświadczeniom historycznym i wsparciu sojuszniczemu, buduje dziś kulturę odporności. Kontynuowanie tego kierunku – poprzez inwestycje, edukację i współpracę – uczyni nas lepiej przygotowanymi na niepewne czasy.

Na koniec zamieszczamy listę dodatkowych, wiarygodnych źródeł i raportów, które mogą służyć dalszej edukacji i pogłębieniu poruszonych zagadnień.

Dodatkowe źródła i raporty:

Rządowe Centrum Bezpieczeństwa – Portal z poradnikami i ostrzeżeniami – Oficjalna strona RCB zawiera sekcję “Poradniki bezpiecznych zachowań”, w tym „Bądź gotowy – poradnik na czas kryzysu i wojny” (PDF do pobrania). Dostępne są tam również poradniki dotyczące zagrożeń CBRNE i infografiki postępowania np. podczas burzy czy powodzi.
Ustawa o Ochronie Ludności oraz o Stanach Nadzywczajnych (2023) – nowa ustawa kompleksowo regulująca system zarządzania kryzysowego i obrony cywilnej w Polsce. Warto zapoznać się ze streszczeniem ustawy na stronie MSWiA lub w serwisie RCL (rządowe centrum legislacji), aby zrozumieć nadchodzące zmiany organizacyjne.
Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP 2020 – dokument dostępny na stronie BBN, prezentuje oficjalną ocenę zagrożeń i założenia polityki bezpieczeństwa Polski (w tym rozdziały o bezpieczeństwie militarnym, ekonomicznym, energetycznym, cyber, ekologicznym). Pomaga zrozumieć, jak państwo postrzega priorytety bezpieczeństwa
FEMA – Ready.gov i podręczniki FEMA – na stronie ready.gov (także w jęz. polskim w części) znajdują się praktyczne wytyczne FEMA dla obywateli USA, które są uniwersalne (np. jak przygotować zestaw na 3 dni, co robić podczas tornado, itp.). FEMA publikuje też obszerne podręczniki, np. “Are You Ready? An In-depth Guide to Citizen Preparedness” – cenny materiał dla zainteresowanych głębiej tematyką prepperską.
NATO – Baseline Requirements for National Resilience – informacje o 7 wymogach odporności cywilnej NATO można znaleźć na oficjalnej stronie NATO (np. factsheet Resilience 2022) lub w analizach think-tanków. Pomaga to zrozumieć, nad czym Polska pracuje w ramach NATO (ciągłość rządu, bezpieczeństwo dostaw itp.).
Raporty PISM i OSW – Polskie think-tanki, np. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych (PISM) i Ośrodek Studiów Wschodnich (OSW), publikują analizy dotyczące zagrożeń, zwłaszcza ze wschodu. Np. raport “Rosyjskie cyberzagrożenia dla państw NATO” (PISM 2023) szczegółowo opisuje skalę ataków rosyjskich i środki obrony. OSW ma publikacje o wojnie na Ukrainie, rosyjskiej dezinformacji, kryzysie na granicy z Białorusią itp.
ONZ/WHO – dokumenty dot. redukcji ryzyka i zdrowia – Ramy z Sendai (UNDRR) oraz Międzynarodowe Zdrowotne Regulacje (IHR) WHO to kluczowe globalne wytyczne. Polski przekład Ram z Sendai jest dostępny na gov.pl, a na stronach WHO można przeczytać o lekcjach z COVID-19 dla przyszłych pandemii.
Raport IPCC (Międzynarodowego Panelu ds. Zmian Klimatu) – szczególnie “Podsumowanie dla decydentów” z ostatniego raportu IPCC, dostępne również po polsku, pokazuje projekcje zmian klimatu i związane z nimi zagrożenia. To naukowa podstawa dla działań adaptacyjnych w Polsce.
Global Risks Report (World Economic Forum) – coroczny raport Światowego Forum Ekonomicznego identyfikuje największe ryzyka globalne i ich prawdopodobieństwo/skalę. Pozwala on spojrzeć, w jakim kontekście globalnym znajdują się zagrożenia dotykające również Polskę (cyberataki, kryzys klimatyczny, migracje, klęski żywiołowe, broń masowego rażenia itp.).
Poradniki Polskiego Czerwonego Krzyża i innych NGO – np. PCK publikuje materiały o pierwszej pomocy i przygotowaniu do katastrof. Organizacja Domowy Survival prowadzi blog i kanał, gdzie w języku polskim omawia praktyczne aspekty przygotowań (od filtracji wody po scenariusze ewakuacji). Choć to źródło nieoficjalne, cieszy się wiarygodnością w społeczności preppersów w Polsce.
Literatura historyczna o zachowaniu społeczeństwa w kryzysach – np. opracowania o stanie wojennym 1981, o ewakuacji po katastrofie w Czarnobylu 1986 w Polsce, czy o zachowaniu mieszkańców podczas powodzi 1997. Z historii można wyciągnąć cenne wnioski, jak reagują ludzie i władze, co się sprawdziło, a co nie.

Powyższe źródła stanowią bogatą bazę do dalszego zgłębiania tematu. Żyjemy w czasach, gdy stare powiedzenie “Liczyć na najlepsze, przygotowywać się na najgorsze” nabiera wyjątkowej aktualności. Mając świadomość zagrożeń i wiedząc, jak im sprostać, możemy z nadzieją i odwagą patrzeć w przyszłość – nawet tę pełną wyzwań. Pozostawajmy czujni, solidarni i odpowiedzialni, a bezpieczeństwo naszego kraju i naszych najbliższych będzie w naszym zasięgu.

MarGib - Świat zza klawiatury

Szukaj na tym blogu